Нұргелді УӘЛИЕВ
1945 жылы туған. 1968 жылы ҚазМУ-дың филология факультетін бітірген. Филология ғылымдарының кандидаты. «Сөз Мәдениеті», «Қазақ орфографиясындағы қиындықтар», «Қазақтың бата-тілектері», «Фразеология және тілдік норма» атты кітаптардың, 100-ге жуық ғылыми мақалалардың авторы.
Серік АСЫЛБЕКҰЛЫ - жазушы, филология ғылымдарының кандидаты:
— Қазір ұлт зиялыларының бір бөлігі қазақ әліпбиін кириллицадан латын алфавитіне көшіру керек десе, келесі бір бөлігі бұл - көп шығынды қажет ететін шаруа, сонымен бірге латын жазуына көшсек, 70 жыл бойы кириллицамен жасалған орасан зор жазба мұрамыздан айрылып қаламыз, ұрпақтар арасындағы рухани сабақтастық үзіледі деп жүр. Сіз осы пікірлердің қай жағындасыз?
Нұргелді УӘЛИЕВ - А.Байтұрсын-ұлы атындағы Тіл білімі институты директорының орынбасары, филология ғылымдарының кандидаты:
— Иә, осындай екі түрлі пікірдің, екі түрлі ұстанымның бары рас. Мен латын алфавитіне көшу жағындамын. Латын жазуына көшу үшін мемлекеттің біраз шығындануына тура келеді. Алайда «бүйткен жағдайда 70 жыл бойы кириллицамен жасалған үлкен мұрамыздан айрылып қаламыз, ұрпақтар арасындағы сабақтастық бұзылады, сонымен бірге жаңа алфавит игеріп кету әсіресе аға буын өкілдеріне қиын тиеді, сондықтан қоғамымыздың, осы бөлігі сауатсыз болып қалуы мүмкін» деген күдіктерге қосыла қоймаймын. Біздін қазақ қоғамы - сауатты, барлығының дерлік құрығанда жалпы орта білімдері бар. Олар мектепте кезінде не ағылшын, не француз, неміс тілдерін оқыды. Аталған пәндерді жетік біліп кетпегенмен, әйтеуір олардың есінде осы тілдердің алфавиттері қалғанына күмән келтіру қиын. Ал бұл тілдердің жазуы латын алфавитіне негізделген, ендеше орта және аға буын өкілдері де латын жазуына негізделген жаңа қазақ алфавитін тез меңгеріп кете алады. Ал жас буын өкілдері кириллицадан қол үзеді, сөйтіп, арада 10-15 жыл өткенде олар Кеңес үкіметінің тұсындағы 70 жылдықта осы алфавитте жасалған бай рухани мұрамыздан көз жазып қалады деген уәжге келсек, бұл қауіптің де соншалықты негізі жоқ. Өйткені біздің ана тілімізде білім беретін мектептерде орыс тілі мен әдебиеті пәндері жүреді емес пе, ал орыс жазуы осы кириллицаға негізделген.
Серік АСЫЛБЕКҰЛЫ:
— Филолог ретінде мен сіздін бұл ғылыми пайымдауларыңызға қосыла алмас едім. Себебін айтайын. Түркі заманындагы ата-бабаларымыз орхон-енисей руникалық жазуын қолданды. Орта Азия мен Қазақ даласына араптар келгеннен кейін біз солардың әліпбиіне көштік. 1930 жылдары Сталин бізді арап әліпбиінен латын алфавитіне көшірді, арада 10-15 жыл өткенде тағы бір жаңа алфавит - кириллицаны қабылдауға мәжбүр болдық. Енді, міне, қайтадан латын жазуына көшпекке талаптанып отырмыз. Жазудың, алфавиттін қайта-қайта өзгере беруі, меніңше, жақсылық емес. Бұл ұлттың рухани жадын көмескілендіріп, белгілі бір дәрежеде өткенінен қол үздірмей қоймайды. Өз басым жазуын жүздеген, мыңдаған жылдар бойы өзгертпей келе жатқан жапон, армян, грузин секілді халықтарға қызығам. Айталық, 5 - класта оқитын қаршадай жапон, армян, не грузин баласы өз халқының осыдан жүздеген, мыңдаған жылдар бұрын жазылған тарихи мұраларын ешқандай қиындықсыз оқи береді. Ал біздің басқаны былай қойғанда, мүйізі қарағайдай ғалымдарымыздың көне жазба мұраларымызға тісі бата бермейді. Осының бәрі - біздің жазуымыздың дүркін-дүркін өзгеріп отырғанының салдары. Қазақ даласына ат басын тіреген миссионерлер біздін халқымызды тарихи жадынан айырып, мәңгүрттендіру үшін әуелі онын жазуын өзгертуге күш салғаны шындық.
Латын жазуына көшуді жақтаушылар осындай рухани реформаның пайдасына төмендегідей дәлелдерін көлденен тартады. Біріншіден, қазір бүткіл өркениетті әлемнін көпшілігі осы алфавитті пайдаланады. Екіншіден, түркі әлемінің ең саны көп халқы - түріктер де латын жазуын қолданады, ал көршілес өзбектер мен қырғыздар, түрікпендер де осы рухани үрдіске бет алып отыр. Үшіншіден, қазіргі кириллицаға негізделген қазақ алфавитінде 42 әріп бар, бұл әріптер көптігіне байланысты компьютердің клавиатурасына сыймайды-мыс.
Маған осы уәждердің тек екіншісі ғана дәлелді көрінеді. Рас, біз жазуымыз жағынан да түбі бір түркі халықтарымен бірге болғанымыз дұрыс. Ал бірінші уәжге толықтай қосылу қиын. Өркениетті әлем тек Батыс Европа мен Америкадан тұрмайды ғой. Латын алфавитінен өзге алфавиттерді қолданып отырған орыстар мен жапондарды, қытайлар мен кәрістерді сонда өркениетті әлемнен сызып тастаймыз ба?!
Енді латын алфавитін жақтаушылардың үшінші уәжіне келейік. Қытай жазуының 10 мыңнан астам иеороглифтері сиып кеткен компьютер клавиатурасына қазіргі қазақ алфавитіндегі бар болғаны 42 әріптің сыймай қалатыны қалай? Тіпті сыймай бара жатса, сол 42 әріптің қазақ тілінің фонологиялық жүйесінде атымен жоқ шет тілдік фонемаларды бейнелейтін ь, ъ, h, х, в, ч, щ, ц, ф, й, ё, э, ю, я деген 14 әріпті алып тастасақ, ештенеден ұтылмаймыз. Қайта сол арқылы қазіргі қолданып жүрген қазақ алфавитін өз тіліміздің дыбыс жүйесіне барынша жақындастырып, екі жеп биге шықпаймыз ба?
Нұргелді УӘЛИЕВ:
— Ана тілімізде атымен жоқ, шет тілдік фонемаларды бейнелейтін жоғарыдағы 14 әріпті алфавитімізден мүлдем алып тастау керек деген пікірінізге қосыламын. Айталық жіңішкелік белгісі (ь) мен айырым белгісіні (ъ) қазақ алфавиті үшін түкке қажеті жоқ. Сөздегі буындардың жіңішкелігі мен жуандығын біздің тіліміздегі табиғатынан жуан, не жіңішке болып келетін дауысты дыбыстардың өздері жоғарыдағыдай қосымша таңбаларсыз-ақ бейнелеп бере алады. Ал h мен х әріптеріне келсек, бұл қазақ тіліндегі қ дыбысынын жай бір түрленулері ғана. Осыған бола қосымша екі әріпті алудын ешқандай практикалық та, ғылыми да мәні жоқ. Айталық, h әріпі «қаhарман», «аh ұрды» деген секілді бірлі-жарым сөзде ғана қолданылады. Бұл сөздерді біз «қақарман», «ақ ұрды» деп жаза аламыз. Сондай-ақ қазақ тіліндегі жүз мыңдаған сөздің, лексикалық бірліктің ішінде щ әрпі ащы, тұщы, кеще деген бар-жоғы үш-ақ сөзді таңбалауда қолданылады. Бұл сөздерді ешқандай қиналмай-ақ, ашшы, тұшшы, кешше деп қосарлы «ш»-мен белгілеуімізге әбден болады. Ал ч, в, ё, ц, ф, э, ю, я деген таңбалар — қазақ тілінің фонологиялық жүйесіне мүлде жат.
Мен қазіргі қазақ алфавитін латын жазуына көшіруді жақтағанда қазіргі қазақ алфавитіндегі 42 әріп компьютер клавиатурасына симағандықтан немесе кириллица өркениет әлемінен тыс қалған жазу дегендіктен емес, қазақ алфавитін ана тіліміздің фонологиялық жүйесіне жақындастыруымыз қажет болғандықтан жақтаймын. Қазақ тілінің фонетикалық жуйесін дәл бейнелеу тұргысынан келгенде бізге кириллицадан гөрі латын алфавиті қолайлы. Тіліміздің төл табиғатын бұзбай сақтап қалу үшін қазіргі қазақ орфографиясын қалай болғанда да өзгертпей, реформаламай болмайды. Кезінде кеңестік тоталитарлық жүйенің әміршілдік үрдісі қоғамымыздың басқа салаларымен қатар тіл біліміне - лингвистикаға да әсерін тигізген. Қазіргі қазақ алфавитіндегі басы артық 14 әріп - сол кездегі әсіреорысшыл саясаттын жемісі.
Ахмет Байтұрсын-ұлы жасаған алфавитте (арап әліпбиіне негізделген) 28 әрпі бар. Ұлы ғалым бұл алфавитке тек қазақ тіліндегі төл фонемалардың таңбасын ғана енгізген. Сондықтан да Ахаң жасаған алфавит нағыз қазақ алфавиті болып шыққан. Міне, біз енді латын жазуын пайдалана отырып, сол Ахаң салған ізбен 28 әріптен тұратын жаңа алфавитті түзіп шығуымыз керек.
Серік АСЫЛБЕКҰЛЫ:
— Сол 28 әріп қазір қолданылып жүрген кириллицада да бар емес пе?
Нұргелді УӘЛИЕВ:
— Қазіргі қолданылып жүрген кириллица қазақ алфавитінің отарлықтан құтылуына, басына азаттық алуына мүмкіндік бермейді. Мысалы, сіз маған жұрт көп қолданатын бір орыс сөзін атаңызшы.
Серік АСЫЛБЕКУЛЫ:
— Чиновник...
Нұргелді УӘЛИЕВ:
— Ал чиновник дейік. Сіз қазіргідей орыс алфавитінде қала берсеңіз, осы сөзді дал осы қалпында ғана жаза аласыз. Оны қазақ тілінің артикуляциялық жүйесіне бейімдеп, шенеунік деп жазар болсақ, онда қалған жұрт біз екеумізге «сауатсыз», «артта қалған», «орыс сөзін дұрыс жаза алмайды» деп күледі.
Серік АСЫЛБЕКҰЛЫ:
— Неге? Мысалы, біз самоварды - самаурын, кроватты - керует, Москваны - Мәскеу деп жазып жүрміз ғой.
Нұргелді УӘЛИЕВ:
— Бұлар - қара-пайым халықтын ауызекі сөйлеу каналдары арқылы игеріп алған сөздері. Ал біздің қазіргі лексикамызда жалпы халыққа белгісіз жүздеген, мыңдаған орыс сөздері, ғылыми, техникалық терминдер бар. Егер біз кириллицада қала беретін болсақ, осы атауларды, терминдерді өз тілімізге бейімдеп жазуға мүмкіншілігіміз болмайды. Бізде отаршыл саясат санамызға сіңіріп тастаған осындай бір психологиялық алынбас қамал бар. Осы кедергіні латын жазуына көшу арқылы ғана жоя аламыз. Жаңа алфавит бәрімізді осындай құлдық санадан құтқарады. Латын жазуына көшкен кезде біз чиновникті шенеунік деп жазсақ, оған орыстар да, біздің кейбір әсіреорысшыл «оқымысты» қандастарымыз да ештеңе дей алмайды, өйткені бұл - кириллица емес, латын алфавитіне негізделген нағыз қазақ жазуы.
Біз осы кезге дейін туған тілімізді жазуға (кириллицаға) бейімдеумен болдық, басқаша айтсақ, қазақ тілінің өзіндік төлтума табиғатына зорлық жасадық. Ал ғылымда да, өмірде де қапысыз дәлелденген бір айдай ақиқат бар, ол - жазу тілге бейімделу керек деген ақиқат. Кезінде Ахмет Байтұрсынұлы жасаған қазақ алфавиті осындай болатын.
Әрбір тілдің төлтума табиғатында, оның фонологиялық жүйесінде өзгермейтін нормалар болады, егер осы нормалар бұзылса, ол тілден қасиет кетеді. Біз жасауға тиіс жаңа қазақ алфавиті ана тіліміздің ғасырлар сынынан өткен осындай тұрақты нормаларына бағынуға тиіс.
Қазір латын жазуына негізделген бүткіл түркі халықтарына ортақ 38 әріптен тұратын үлгі алфавит жасалынды. Осыдан әр ұлт өзіне қажетті дыбыстарды бейнелеуге лайықты әріп таңбаларын тандап алады. Біреулер өз тілінің төлтума дыбыс жүйесіне сай одан көбірек, біреулер азырақ, таңба алуы мүмкін. Біз 28 әріпті аламыз. Мысалы, өзбектер мен қырғыздар бұдан аз немесе көбірек таңба алуы мүмкін, өйткені қанша туысқан дегенмен, бұл тілдердің фонологиялық жүйесінде бір-бірнен кәдімгідей айырмашылықтары бар ғой.
Серік АСЫЛБЕКҰЛЫ:
— Латын жазуына негізделген қазақ алфавитін жасап алдық делік. Сонымен чиновникті қалай жазамыз енді?
Нұргелді УӘЛИЕВ:
— Шенеунік деп жазамыз да, ш әрпінін тұсына бір белгі қоямыз.
Серік АСЫЛБЕКҰЛЫ:
— Неге?!
Нұргелді УӘЛИЕВ:
— Оның тілімізге басқа тілден енген сөз екенін, өзінше дыбысталатынын білдіру үшін.
Серік АСЫЛБЕКҰЛЫ:
— Бұл пікірге өз басым қосылмас едім. Бұл да біздің баяғы отаршыл заманнан қалған жалтақтығымыздың бұлтартпас белгісі. Мысалы, орыс, ағылшын т.б. әлем тілдерінде де шет елден енген сөздер өріп жүр. Бірақ олардың алфавитінде сіз айтқандай жаңағыдай ешбір таңба жоқ. Бүткіл саналы өмірін орыс тілінің түсіндірме сөздігін жасауға арнаған В.Даль: «Әрбір ұлт тілі шет тілден енген сөздерді өз қазанында әбден қайнатып алып, оны озінің фонетикалық, грамматикалық, лексикалық жүйесіне сіңіріп жіберу арқылы дамиды», - дейді. Айталық, орыстар қазақтардан қымыз, шұбат деген сөздерді алды да, оларды өз тілінің артикуляциялық жүйесіне бейімдеп, «шубат», «кумыс» деп жазды. Және осы сөздерді жазған кезде «ү»-дан «у»-ға айналған, немесе «қ»-дан «к»-ге айналған әріптердің тұсына Сіз айтқандай олардын шет тілінен енген сөздер екенін білдіру үшін ешқандай таңба қойган жоқ.
Егер Сіз айтқандай тілімізге енген әрбір шетелдік сөздін, терминнің жанына белгі қоюға мәжбүр болсақ, онда сіз бен біз қазақ тілінің фонологиялық жүйесінің кезкелген атауды бейнелеуге қабілеті жетпейтіндігін, оның екінші сортты тіл екендігін мойындаған болып шықпаймыз ба? Ал шын мәнінде олай емес қой — біздің ана тіліміздің лексикалық қоры ешкімнен кедей, ал фонетикасы жұтан, семантикалық бояуы солғыш емес екені бір Аллаға хақ. Мұны осы тілді зерттеген орыс миссионерлеріне дейін мойындағанын лингвист ретінде Сіз бізден де гөрі жақсы білесіз.
Нұргелді УӘЛИЕВ:
— Сіздің бұл айтып отырғандарыңыздың әбден жаны бар. Әрбір сөздін жазылуы сол сөздің коды іспеттес қой. Егер латын алфавитіне көшкен кезімізде жұртшылық осы жазумен жазылған кезкелген сөзді жатырқамай, бірден түсініп оқып кетсе, мен де сол белгілерге онша ынталы бола қоймас едім. Әзірше бұл — көп пікірлердің бірі ғана.
Қазақ тілінде, негізінен түптеп келгенде, 26 фонема ғана бар. Мен тіпті жаңа алфавитімізде осы 26 фонеманы бейнелейтін 26 қаріппен де шығып кетуге болады деп есептеймін. Бәрі жұртшылықтың жаңа жазуға жаттығып кетуіне байланысты.
Серік АСЫЛБЕКҰЛЫ:
— Сіз ғалым ретінде тек XX ғасырдың өзінде тұтынушылары аз, шағын халықтардың талайының тілдерінің мүлде жойылып кеткенін жақсы білесіз. Қазір жер жүзінде сол апаттан аман қалган тілдердің саны қанша? Қазақ тілін болашақта осындай ассимиляциялық алапаттардан аман алып қалу үшін Қазақ үкіметі қандай шараларды ең бірінші кезекте жүзеге асыруы қажет деп санайсыз?
Нұргелді УӘЛИЕВ:
— Құдайға шүкір, мен қазақ тілінің болашағына үлкен сеніммен қараймын. Оған дәлелдерім де жоқ емес. Айталық, қазір әлемде 3 мыңға тарта тіл бар болса, тұтынушыларының саны жөнінен біздің ана тіліміз солардың алғашқы жүздігіне кіреді. Шамамен, 60-шы не 70-ші орындардың бірінде. Бұл — бір.
Екіншіден, әлемде 200 мемлекет болғанымен, мемлекеттік тілдердін саны - 100 қаралы. Біздің ана тіліміз сол 100 мемлекеттік тілдің бірі болып табылады.
Мысалы, қазіргі таңда біз түгел француздар, немістер секілді аса өркениетті ұлттар өз тілдерінің болашағына кәдімгідей алаңдаулы. Біздің орыс тілінің экспансиясынан үрейленетініміз секілді, олар ағылшын тілінің «басқыншылығынан» қорқады. Сондықтан бұл елдерде өз тілдерін дамытуға осы мемлекеттердің үкіметі қаржыны да, күш-жігерді де аямайды.
Қазақ үкіметі тіліміздің хұқықтық жағын қамтамасыз етті: Конституциямыз ана тіліміздің мемлекеттік мәртебесін бекітсе, «Тіл туралы заңымыз» оның қолдану аясын белгілеп берді. Сондай-ақ қазақ тілі белгілі бір дәрежеде әдістемелік жағынан да қамтамасыз етілді: бұл тілдің ғылыми грамматикасы мен лексикографиясы, орфографиясы т.б. жасалып, сауатты жұртшылықтың игілігіне айналды. Ал енді мемлекеттік тіліміздің лингвистикалық жағынан қамтамасыз етілуіне көп күш салу керек. Мемлекеттік тіл лингвистикалық жағынан мынандай жағдайда ғана қамтамасыз етілген болып табылады:
1) егер ол тіл көркем әдебиеттің
2) ақпараттың
3) гылымның
4) басқару саласының тілі болса.
Соңғы кездері біздің ана тілімізді қарабайыр бұқаралық ақпарат тілі басып барады, ал көркем әдебиет тілі болса, көлеңкеде, тасада қалуда. Бұл — біздің мектептеріміз бен гуманитарлық жоғары оқу орындарында қазақ әдебиетін оқытуға аз көңіл бөлінетіндігінен, сондай-ақ укіметіміздің жаңа әдеби көркем шығармалардың тууына ықпал етпей отырғандығынан туындап отырған жағдай. Біздің басқару орындарымыз халықты ақпаратпен қамтамасыз етсек болды, олардын көркем ойлау, ғылыми жазу мәдениеті өз-өзінен жетіледі деп ойлайтын болу керек. Осы арада ерекше айта кететін бір мәселе бар. Түптін түбінде кез-келген ұлт тілінің көсегесін көгертетін қарабайыр ақпарат тілі емес, ол — ең алдымен көркем әдебиет пен ғылым тілі. Көркем әдебиет пен ғылым тілі ғана ұлт тілін шындап, оны биік интеллектуалдық өрістерге алып шыға алады. Осы тұрғыдан келгенде, қазіргі таңдағы көркем әдебиетіміздегі тоқырау таяу болашақта-ақ біздің мемлекет тіліміздің аясын тарылтып, қазақтың жас ұрпагының тілінің жұтаңдауына алып келетінін айтпай кетуге болмайды. Бұл өз кезегінде осы тілдің ғылым мен басқару аппаратының тілі болу мүмкіндігін тежейді.
Серік АСЫЛБЕКҰЛЫ:
— Біздің кейбір кісілер Абай мен Мұхтар бар ғой, енді қазақ әдебиетін дамытам деп бас ауыртудың қанша қажеті бар деп жүр ғой...
Нұргелді УӘЛИЕВ:
— Бұл мүлде теріс пікір. Ұлттық тіл үнемі толысып жетіліп отыратын тірі процесс. Мысал қазіргі орыс тілі тек Ломоносов пен Пушкиннің, Толстойдың тілі деп айта аласыз ба? Ол - сонымен бірге В. Распутиннің де, Е.Евтушенконың да, В. Набоковтың да тілі. Сондықтан да тек әдеби жағынан жетіліп, әбден шындалған тіл ғана өз кезегінде ақпараттың, ғылымның, басқару аппаратының тілі бола алады. Менің біздің үкіметіміздің осы жайларды да назарынан тыс қалдырмаса екен деген тілегім бар.
Айналып келгенде, халықты үш нәрсе асырайды, бұлар - оның туған жері, ана тілі, істеп жүрген кәсібі. Сондықтан ана тілін дамыту қазақтар үшін мәселелердің мәселесі, оның өмір сүруінің ең басты алғы шарттарының бірі болып табылады.